ਗੰਦਾ ਨਾਲਾ

ਸਤਿਪਾਲ ਖੁੱਲਰ

ਬੱਸ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਉਸਨੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਵੱਲ ਪੰਛੀ ਝਾਤ ਪਾਈ। ਅੱਡੇ ਤੇ ਅਜੇ ਪੂਰੀ ਰੌਣਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਫਿਰ ਉਹ ਮੇਨ ਸੜਕ ਵੱਲ ਹੋ ਤੁਰੀ। ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਰੁਕ ਕੇ ਉਸਨੇ ਖੱਬੇ-ਸੱਜੇ ਵੇਖਿਆ। ਸੜਕ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਰਾਨ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸੜਕ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸੜਕ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ, ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਈ। ਉਹ ਬਜ਼ਾਰ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

ਬਜ਼ਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਕੁਝ ਸੰਭਲ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਅੱਠ ਸਾਲ ਤੋਂ ਅੱਸੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਦੀ ਹਰ ਨਜ਼ਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮੈਲੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ। ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਜੁਗਰਾਫੀਆ ਕੀਤਾ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਦੋ-ਅਰਥੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੀ ਕੱਸੀਆਂ। ਪਰ ਉਹ ਚੇਤੰਨ ਹੋਈ ਤੁਰਦੀ ਗਈ। ਉਸਦਾ ਦਫਤਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਲੰਘ ਕੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੱਲ ਸੀ। ਉਹ ਤੁਰਦੀ ਗਈ, ਗੰਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉਸਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਛਿੱਟੇ ਬਣ ਕੇ ਟਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।

“ਅਸ਼ਕੇ ਰਕਾਨ ਦੇ।” ਇਕ ਫਿੱਡਾ ਜਿਹਾ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਡੱਡੂ ਵਰਗੀ ਗੜੈਂ-ਗੜੈਂ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ।

“ਲੈ ਗਈ ਓਏ, ਨਿਰਨੇ ਕਾਲਜੇ…ਸਭ ਕੁਸ਼।”

ਇਕ ਰੇਹੜੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕੱਛੂਕੁੰਮੇ ਵਾਂਗ ਧੌਣ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਆਖਿਆ।

ਨੰਗੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਜਿਵੇਂ ਹੜ੍ਹ ਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਕੁੜੀ ਆਪਣੀ ਚੁੰਨੀ ਸੰਭਾਲਦੀ ਮਟਕ-ਮਟਕ ਕਰਦੀ ਤੁਰਦੀ ਗਈ…ਤੁਰਦੀ ਗਈ।

ਉਸ ਬੱਤਖ ਵਰਗੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਵੇਖਦਿਆਂ-ਵੇਖਦਿਆਂ ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗ ਅੱਜ ਵੀ ਗੰਦਾ ਨਾਲਾ ਪਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

                                       -0-

ਖੁਸ਼ਬੋਈਆਂ

ਤ੍ਰਿਪਤ ਭੱਟੀ

ਉਹ ਮੇਰੀ ਜਮਾਤਣ ਸੀ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਵੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸੀ। ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਗੋਲਡ ਮੈਡਲ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਬ੍ਰੋਨਜ਼। ਉਹ ਵੀਜ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਕੈਲੇਫੋਰਨੀਆ ਦੀ ਬਰਕਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ(ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੀ) ਨਾਲ ਰਚ ਮਿਚ ਗਈ।

ਇਤਫਾਕ ਨਾਲ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ-ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਉਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਖੋਜ-ਪੱਤਰ ਪੜ੍ਹਨ ਗਿਆ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਠਹਿਰਾਇਆ। ਮੈਂ ਦੋ ਦਿਨ ਪਿੱਛੋਂ ਖੋਜ-ਪੱਤਰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਫਰ ਦਾ ਥਕੇਵਾਂ ਲੱਥਿਆ ਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਸਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਕਿਹਾ, “ਸਾਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਲੰਚ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰੋ।”

ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਘੁੱਟ-ਘੁੱਟ ਜਫ਼ੀਆਂ ਪਾਈਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਾ, ਦੋ ਦੋਸਤ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਮੁੱਚੀ ਹਯਾਤੀ ਹੀ ਜਫ਼ੀਆਂ ਪਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਨਿੱਘ ਜਿਹਾ, ਸਕੂਨ ਜਿਹਾ, ਸ਼ਫੂਨ ਦੇ ਕਪੜੇ ਵਰਗਾ। ਮਲਾਇਮ ਮੁਲਾਇਮ।

ਲੰਚ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਸੁਸ਼ਮਾ ਦੇ ਪਤੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਕਾਰਨ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਲਈ ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਰਹਿ ਗਏ ਅਸੀ; ਸੁਸ਼ਮਾ ਤੇ ਮੈਂ।

ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਭੁੱਲ ਗਏ। ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਗੇੜੇ ਕੱਢਣ ਲੱਗੇ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਠਹਾਕੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਹੱਸੇ। ਕੋਈ ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਫੁਲਝੜੀਆਂ ਨਾਲ ਰੋਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਅਚਨਚੇਤ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ‘ਸਿੱਧਰਾ’ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਆਬਸ਼ਾਰ ਹੈ, ਖੁਸ਼ਬੋ ਨਹੀਂ। ਖੁਸ਼ਬੋਈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ’ਚ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵਸਦੀ ਹੈ।

ਸੁਸ਼ਮਾ ਦਾ ਪਤੀ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਸਾਨੂੰ ਹੌਲੇ-ਫੁੱਲ ਤੇ ਖਿੜੇ-ਪੁੜੇ ਦੇਖ ਆਪ ਵੀ ਖਿੜ ਗਿਆ, “ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਜ਼ ਕਰ ਸਕੋ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੁਸ਼ਬੋਈਆਂ ਨੂੰ ਗਲਵਕੜੀਆਂ ਪਾ ਸਕੋ। ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਲਗਦੇ ਹੋ। ਮਹਿਕਦੇ। ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਚਾਅ ਨਾਲ ਖੋਜ-ਪੱਤਰ ਪੜ੍ਹੇਂਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਖੁਸਬੋਈਆਂ ਦੇ ਪਲ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਤੁਰਨਗੇ।”

                                       -0-

ਗੈਰਹਾਜ਼ਰ ਰਿਸ਼ਤਾ

ਡਾ. ਸ਼ਿਆਮ ਸੁੰਦਰ ਦੀਪਤੀ

ਮਨਜੀਤ ਨੇ ਬੂਹਾ ਖੜਕਾਇਆ।

ਵੈਸੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਤੁਰੀ, ਇਹੀ ਸੋਚੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਗੱਲ ਕਰਨ ਜਾਵੇ ਕਿ ਨਾ। ਸੁਖਪਾਲ ਨੇ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ‘ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ’ ਬੁਲਾਈ।

“ਭੈਣ ਜੀ ਹੈਗੇ ਨੇ?” ਮਨਜੀਤ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤਕ ਗਏ ਨੇ। ਤੁਸੀਂ ਲੰਘ ਆਉ।”

ਮਨਜੀਤ ਅੰਦਰ ਆ ਗਈ। ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਮਗਰੋਂ ਸੁਖਪਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।

“ਭੈਣ ਜੀ ਨੇ ਕਦੋਂ ਕੁ ਆਉਣੈ?” ਮਨਜੀਤ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਦਰਅਸਲ ਮਨਜੀਤ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਲੋਨੀ ਵਿਚ ਆਏ ਪੰਜ-ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਹੋਏ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਈ ਸੀ।

“ਦਸ-ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਵਿਚ ਹੀ ਆ ਜਾਣ ਭਾਵੇਂ। ਤੁਸੀਂ…ਕੋਈ ਖਾਸ ਕੰਮ…।” ਸੁਖਪਾਲ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਉਹ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਵੀਰ ਜੀ। ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਵੀ ਸ਼ਸ਼ੋਪੰਜ ਵਿਚ ਸੀ…” ਫਿਰ ਜ਼ਰਾ ਰੁਕ ਕੇ, “ਚਲੋ, ਇਕ ਹੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਮੈਂ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਗਿਆਰਾਂ ਕੁ ਵਜੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਬੈਂਕ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਮਾਲ ਰੋਡ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹਾਂ ਨਾ, ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ।”

“ਹਾਂ ਜੀ, ਹਾਂ ਜੀ।” ਸੁਖਪਾਲ ਨੇ ਹਾਮੀ ਭਰੀ।

“ਉੱਥੇ ਚੌਰਾਹੇ ’ਤੇ, ਆਪਣਾ ਇਹ ਬੇਟਾ ਹੈ ਨਾ, ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ਉਸ ਦਾ…”

“ਸੋਨੂ।”

“ਹਾਂ, ਸੋਨੂ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰ  ਰਹੇ ਸੀ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਮਾਂ-ਪਿਓ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ।” ਮਨਜੀਤ ਨੇ ਠਰਮ੍ਹੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ।

ਸੁਖਪਾਲ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਨਪੀੜਿਆ ਗਿਆ। ਸੋਨੂੰ…ਮਾਲ ਰੋਡ ’ਤੇ…ਭੈੜੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ…ਸੱਚਿਓਂ…ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਏ ਕੋਈ ਖਾਸ ਸਮਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਵੇਲੇ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਦੇ ਭੋਗ ’ਤੇ ਗਏ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੇ ਕਦੇ ਮਿਲਣਾ-ਮਿਲਾਉਣਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਬਸ ਗਲੀ ਵਿਚ—ਹੈਲੇ, ਸਸਰੀ ਕਾਲ। ਅੱਠ-ਦਸ ਘਰ ਪਰਾਂ ਘਰ। ਕਿੱਥੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਸਭ ਨਾਲ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਵੈਸੇ ਹੀ ਆਦਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਦੀ। ਉਹ ਮਾੜਾ ਜਿਹਾ ਸੰਭਲਿਆ।

 “ਦੇਖੋ ਭੈਣ ਜੀ! ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਬੇਟੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵਿਚ ਭੁਲੇਖਾ ਪਿਐ। ਸਾਡਾ ਬੇਟਾ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਊ ਹੈ।” ਫਿਰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਰੁਕ ਕੇ, ਕੁਝ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਭਾਵ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ, “ਦੇਖੋ! ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਨੁਕਸ ਕੱਢਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭੋ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ।”

ਮਨਜੀਤ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਆਸ ਸੀ।

“ਚਲੋ ਖੈਰ! ਮੁਆਫ਼ੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।” ਮਨਜੀਤ ਨੇ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਪਰ ਵੀਰ ਜੀ ਆਪਾਂ ਪੇਂਡੂ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਬੰਦੇ ਹਾਂ। ਆਪਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਲੋਨੀਆਂ ਵਿਚ ਏਧਰੋਂ-ਉਧਰੋਂ, ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਉਠ ਕੇ, ਬੱਚਿਆਂ ਖਾਤਰ ਹੀ ਆਏ ਬੈਠੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਪੜੋਸੀ ਦੇ ਨਾਤੇ ਕਹਿ ਲਵੋ, ਜਿਵੇਂ ਮਰਜ਼ੀ ਸਮਝ ਲਵੋ,” ਤੇ ਫਿਰ ਜਾਣ ਲਈ ਸੋਫੇ ਤੋਂ ਉਠਦਿਆਂ ਬੋਲੀ, “ਪਰ ਵੀਰ ਜੀ, ਜੇਕਰ ਇਹ ਮੇਰਾ ਭਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਨਾ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਕੰਨੋਂ ਫੜ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਆਉਣਾ ਸੀ।”

                                          -0-

ਵਰਦੀ ਦੇ ਦਾਗ਼

ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ

ਰੰਗਪੁਰ ਵਿਚਲੀ ਦਿਲਾਵਰ ਖਾਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਕਦੀ-ਵਿਕਦੀ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਠੇਕੇਦਾਰ ਹੱਥ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਹ 1947 ਦੇ ਹਲਚਲੇ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਵੱਡਾ ਆਸਰਾ ਬਣ ਗਈ। ਫ਼ਸਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦੇ ਭਰਾ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ ਨੇ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਿਆ। ਰੰਗਪੁਰ ਦੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਅਲਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਾਂਠ-ਗਾਂਠ ਵੀ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਅਤੇ ਹਰਨੋਲੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਤਕ ਵੀ ਰਸਾਈ ਹੋ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਬੇਲਾਇਸੰਸੇ ਹਥਿਆਰ ਹਵੇਲੀ ਅੰਦਰ ਜਮਾ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਦੀ ਭਿਣਕ ਪਾ ਕੇ ਫ਼ਸਾਦੀਆਂ ਇਕ ਦਿਨ ਹਵੇਲੀ ਆਣ ਘੇਰੀ। ਦੋ-ਤਿੰਨ ਪਿੰਡਾ ਵਿਚ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰਕੇ ਆਏ ਲਾਚੜੇ ਬਲਵਈ ਲਲਕਾਰਨ ਲੱਗੇ—

“ਨਿਕਲੋ ਓਏ ਕਾਫ਼ਰੋ ਬਾਹਰ। ਸਾਡੇ ਖਾਨ ਸਾਹਬ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਛੱਡੋ।”

ਅੰਦਰੋਂ ‘ਜੋ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ’ ਦਾ ਜੈਕਾਰਾ ਗੂੰਜਿਆ ਤੇ ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ, “ਓਏ ਤੁਰਕੋ, ਭੱਜ ਵੰਝੋ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਫੂਕ ਦਿਆਂਗੇ, ਫੂਕ।”

ਤਣਾਉ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪਾ ਕੇ, ਅਲਾਹ ਬਖ਼ਸ਼ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਸਣੇ ਆ ਢੁੱਕਾ। ਉਸ ਨੇ ਘੇਰਾ ਘੱਤੀ ਹਜ਼ੂਮ ਅੱਗੇ ਲੱਗੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦੇ ਪਛਾਣ ਲਏ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਾਛਾਂ ਖਿੜ ਗਈਆਂ। ਉਸਨੇ ਹਵੇਲੀ ਅੰਦਰਲੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾੜਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, “ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਹੁਕਮ ਹਨ। ਅਮਨ-ਚੈਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹਥਿਆਰ ਜਮਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿਉ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਖੇਗਾ।”

ਅੰਦਰ ਸਲਾਹਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀਂ ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ, “ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਹਬ! ਪਹਿਲਾਂ ਘੇਰਾ ਚੁਕਾਉ।”

“ਪਹਿਲਾਂ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟੋ।”

ਗੱਲ ਫਸ ਗਈ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਗੱਲ ਮਿਲਟਰੀ ਤਕ ਚਲੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸਕੀਮ ਧਰੀ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਨੂੰ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਇਆ, ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾਧੀ, ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦੀ ਜ਼ਾਮਨੀ ਲਈ, ਪਰ ਅੰਦਰ ਘਿਰਿਆਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਾ ਬੱਝਾ।

ਥਾਣੇਦਾਰ ਫਿਰ ਗਰਜਿਆ, “ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਕਹਿੰਨੈਂ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਫ਼ੌਜ ਬੁਲਾਕੇ ਸਾਰੀ ਹਵੇਲੀ ਉਡਾ ਦੂੰ।”

ਅੰਦਰੋਂ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, “ਮਿਲਟਰੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪ ਸਰਗੋਧਿਉਂ ਸੱਦੀ ਹੋਈ ਹੈ।”

ਅਲਾਹਬਖ਼ਸ਼ ਢਿੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਤਦੇ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਬਖਸ਼ੇ ਨੇ ਡਾਲੀ ਭੇਜਣੋਂ ਵੀ ਨਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜਨਾਬ। ਕਹਿੰਦਾ—ਕਿਹੜੀਆਂ ਡਾਲੀਆਂ, ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਜਾਨਾਂ ਦੀ ਪਈ ਏ।”

“ਅੱਛਾ, ਇਹ ਗੱਲ ਏ। ਹੁਣ ਦੇਖ ਕਿਵੇਂ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾੜੇ ਜਾਂਦੈ।” ਉਸ ਦਾਅ ਖੇਡਿਆ। ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰੇ ਬਾਅਦ ਠੇਕੇਦਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ। ਹਰਖੇ ਠਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਟਿੱਬੇ ਓਹਲੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਭੁੱਨ ਦਿੱਤਾ।

                                       -0-